Arkeoloji - Ders 4

Star Carr

Star Carr İngiltere’de bir göl kıyısı erken mezolitik yerleşim yeridir. Bu göl artık kurumuş olup Pickering gölü olarak anılır ve kuzeydoğu Yorkshire’da Scarborough kasabası yakınlarındadır. Buradaki ilk kazılar 1949-1952 yılları arasında Prof.J.D.Graham Clark tarafından yapılmıştır. Buradan zamanında hiçbir mimari kalıntı ele geçmemiştir. Dolayısıyla çadırlı konaklama modelinin var olduğu bir yerleşim yeridir diyebiliriz.

Epipaleolitik vs Mezolitik

Gölün kıyısı üzerinde yer alan 20X25 metre boyutlarında bir alan içinden yoğun bir biçimde yayılmış çakmaktaşı, kemik ve geyik boynuzu buluntuları gün ışığına çıkarılmıştır. Mikrolitler yoğundur, bunların kimisi mikro uç olarak kimileri de kompozit bir biçimde zıpkın olarak kullanılmışlardır.

Kazıyıcılar, geyik boynuzu işlemek için kullanılan taş kalemler, delici aletler ve çakmaktaşı baltalardan oluşan buluntu topluluğu; kuzey Avrupa’nın erken mezolitik proto-maglemosian kültürünün karakteristik aletlerini temsil etmektedir.

Bu buluntulara kızıl geyik boynuzundan oyma ve yarma teknikleriyle yapılmış olan 200’den fazla zıpkın biçimli mızrak başlıkları da eşlik etmiştir. Burada ayrıca, kökleri kazmak ve çıkarmak için kullanılan elk boynuzundan kazmalar, yabani öküz boynuzundan kazıyıcı aletler ve toplamda 21 adet kızıl geyik boynuzundan, muhtemelen de avcılıkta saklanmak ya da bazı ritüel ayinlerde kullanılmış olabilecek maske ya da başlık gibi görünen kalıntılar ele geçmiştir.

Bunlara ek olarak, şistten yapılmış birçok delikli boncuk tanesi, pirit madeni ve bir adet de kürek olarak kullanılmış olan ahşap parçası bulunmuştur.

Pollen analizleri, bu yerleşimin iskanı sırasında, bugünkü şartlardan fazla uzak olmayan ılıman iklimli ve çevrenin huş ve çam ormanlarıyla çevrili olduğunu ortaya koymuştur. Bu çevre içindeki faunal kalıntılar topluluğu, göl çevresindeki alanda bulunan kızıl geyik, karaca, yabani öküz, elk ve yabani domuz ile birlikte birkaç su kuşu kalıntıları gibi geniş bir avcılık aktivitesini gösterir. Ancak, bu yerleşim yerinden hiçbir balık kalıntısı ele geçmemiştir.

Muhtemelen bu olgu, buzul sonu dönemin erken safhasında gölün balıklar tarafından henüz işgal edilmemiş olduğunu göstermektedir. Kızıl geyik boynuzları avcılığın aslında sonbahar, kış ve ilkbahar başlangıcında yapıldığını, öte yandan karaca ve yaban domuzu kalıntıları ise daha çok yaz ayları boyunca yapıldığını işaret etmektedir. Tüm buluntular dikkate alındığında, Star Carr’ın daha çok kış sonu ve ilkbaharda iskan edildiğini göstermektedir.

Kültür-Tarihçi Yaklaşım (1949-1960'lar, Grahame Clark)

Grahame Clark'ın öncüllüğünde yapılan ilk kazılar, malzeme kültürü tipolojileri ve kronolojik diziler üzerinden kültürel tanımlamalara odaklanır.
Star Carr, bu yaklaşımla bir "bataklık kenarı kampı" olarak tanımlanmış; kafa süsleri, kemik aletleri ve ahşap kalıntılar, mezolitik avcı-toplayıcıların ritüel ve geçim etkinliklerinin izleri olarak yorumlanmıştır.
Kültürel grupların dağılım ve çevreye adaptasyon temel kavramlar olarak ele alınmıştır.

Yeni Arkeoloji (1970'ler-1980'ler)

Star Carr, bu dönemde bir sistem olarak yeniden ele alınmış; ekonomik davranışların çevresel adaptasyon modelleri, fonksiyonel analizler ve yerleşme düzenleri üzerinden değerlendirilmiştir.
Alan, taşınabilirlik stratejileri, mevsimsellik, kaynak kullanımı gibi davranışsal modellermeler için bir veri havuzu haline gelmiştir.
Arkeoloji burada bir bilim olarak konumlandırılırken, Star Carr'ın verileri genelleştirilebilir davranış örüntüleri üretmek için kullanılmıştır.

Post-Süreçsel Yaklaşım (1990'lar-günümüz)

Son dönem kazılar ve yorumlaralanın sembolik anlamları, mekansal pratikleri ve insan-nesne ilişkileri üzerine yoğunlaşmıştır.
Star Carr artık sadece geçim ekonomisinin bir sahnesi değil aynı zamanda kimlik üretiminin, ritüelin ve duygulanımsal bağların şekillendiği bir yer olarak okunmaktadır.
Örneğin, kızıl geyik kafa maskeleri artık yalnızca avcılık pratiklerinin değil, kişisel temsillerin, sosyal performansların ve aidiyet biçimlerinin bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir.
Alan mekansal olarak duyusal deneyim, anlatı ve ritüel hareketlilik bağlanmında çözümlenmiştir.

Arkeolojik Yaklaşımlar

Lepenski Vir 9500/7200 c. 5500 BCE

Lepenski Vir Tuna nehri kıyısında ve Sırbistan’da yer alır. Bu yerleşim yeri 1967 yılında baraj inşaatı sırasında keşfedilmiştir. Burada Prof. Dragoslav Serejovic tarafından 5 sezonu aşkın yapılan kazılar sonucunda 3 safha tespit edilmiştir.

Lepenski Vir’de 6 adet balıkçı-avcı-toplayıcı köy kompleksi üst üste binmiş durumdadır.

Bu kompleksler, I. safha içinde Ia’dan Ie’ye kadar olan ve II. safhayı kapsayan yapılardır.

I. safhada evlerin yan duvarlarındaki kumtaşından altar ve heykeller ile ev tabanlarındaki ocaklar; birliktelik ve ev halkının kendine ait bereketliliğini gösteren bulgulardır.

II. safhadaki çeşitli evlerin ön kısımlarında yer alan heykeller ve bununla birlikte balık-insan betimlemeleri, heykellerin işlevleri ve sosyal ilişkilerdeki değişimin bir göstergesidir. Geyik boynuzundan asalar ve cilalı kemik iğnelerden oluşan diğer birçok buluntu oldukça dekore edilmiştir.

Lepenski Vir’de balıkçı-avcı-toplayıcı yerleşik toplumla çağdaş olan Starcevo-Cris grubunun ilk çiftçileri bereketli teras toprağı üzerinde yerleşmişlerdir. Bu teras doğal bir boğazın kenarında yer alır. Lepenski Vir ve benzeri diğer Demirperde yerleşim yerleri; tarımı imkansız kılan boğazın topografik yapısı, köpeğin evcilleştirilmesi ve balıkçılık-avcılığı kuvvetlendiren kanıtları sergilemişlerdir. Bu nedenle, Lepenski Vir ve yakın çevresindeki çiftçiler arasındaki ilişkiler, yerleşik balıkçı-avcı-toplayıcıların sosyal yapılarına baskı yapmıştır.

Lepenski Vir'deki yapılar farklı boyutlardadır. Her tabakada en az bir adet daha büyük boyutlu yapı tespit edilmiştir. Bu yapı genellikle merkezi bir konumda yer almaktadır.

Lepenski Vir'de bulunan figürinler, I. Tabakadan itibaren başlayarak yerleşimin tüm iskanı boyunca karşımıza çıkmaktadır. Bunlar insan veya balık formunda yapılmaktadır. Bunların büyük bir bölümü evlerin içerisinde, ocak yerlerine yakın alanlarda bulunmuştur. Ocaklara yakın olanlar belki de altlarına gömülen atalarıyla ilişkiliydi.

Lepenski Vir’de ölü gömme geleneklerine ait detaylar da ilginçtir. Ölülerin belli parçalarının gömüldüğü görülmektedir. Erken dönemlerde erişkinlere ait kafatasları gömülmüş, daha sonraki evrelerde bacak kemikleri veya elleri veya ayakları olmayan iskeletlere ait gömüler de ortaya çıkarılmıştır.
İç evresinde yapıların altında çocuk gömülerine de rastlanmıştır. Erişkin gömüleri erken evrede daha çoktur. Normal gömü uygulamasında düz uzanmış erişkin iskeleti bulunur. Vücut ya ocağın arkasındaki alana uzatılmıştır ya da sığ bir çukurun içerisine yatırılmaktadır.
Mezar eşyaları çok azdır. Genellikle vücut üzerine yerleştirilmiş boynuzlar görülür.
İd evresine ait bir mezar en karmaşık olandır. Düz bir şekilde yatırılarak gömülmüş bir erişkin erkek cesedinin sol omzunda bir kadına ait kafatası bulunmaktadır. Sağ omzunda ise bir yaban öküzü kafatası bulunmaktadır. Kişinin sağ elinde bir geyik kafatası, onun yanında da boynuzlar bulunmuştur.

Tuna nehri kıyısındaki mezolitik topluluklar

1970-1971 kazıları sırasında Vlasac'ta 119 kişiye veya 164 kişiye ait 87 mezar kazıldı.
Yeni kazılarda, hem birincil hem de ikincil mezarlardan en az 16 kişinin yanı sıra, açıkça tanımlanamamış en az 7 bireye kremayon yapıldığına ilişkin kanıtlar var.
Altı örnekte, kafatasının çıkarılması ve birincil mezarların bazı kısımlarının aynı yerlere yeni mezarlar yerleştirilerek tahrip edilmesi de dahil olmak üzere bir tür ikincil gönne uygulamasıyla ilişkilendirilebilecek birincil mezarlar mevcut.
Eski mezarların bozulmuş kemikleri bazen yerinde ya da yakındaki oval çukurlarda yakılmış
Bir örnekte, çıkarılan kafatasının yapılandırılmış bir şekilde yeniden gömüldüğüne dair kanıtlar bulunmakta
Pek çok durumda kafatası veya kafatası altındaki kemikler ya yeni bir mezarın dolgusuna belirli bir sıraya göre aynı yere yerleştirilmiş ya da aynı mezar yerinin yan tarafına yığılmıştır.

Vlasac'da iki tabakada birbirinden farklı uygulamalar görülmüştür.

Tabakada kısmi veya tam kremasyon örnekleri de görülmektedir. Bu tabakada kadın gömüleri tüm vücudu içerirken erkek gömülerinin kısmi vücut parçalarından oluştuğu görülmektedir.

II. Tabakada hem erkek hem kadınların düz yatar pozisyondave dizleri karına çekik pozisyonlarda gömüldüğü görülmiş, bunun yanında sadece kafatası gömülmüş erkek iskeletleri ve sadece uzun kemikleri gömülmüş çocuk gömülerine de rastlanmıştır.

Benzer şekilde

I. Tabakada mezarlar içerisine eşyalar yemek kalıntıları ve ham maddeler konulurken

II. Tabakada sadece yemek atıkları ve hammaddeler konmuştur.

Vlasac I. Tabakada 57 gömü bulunmuşken, Vlasac II'de 18 gömü vardır. Schela Cladovei'de 40 mezar bulunmuştur.

Diğer yerleşimlerde de düz yatırılarak gömü yapılan örnekler bulunmuştur. (Vlasac, Schela Cladovei ve Padina)

Padina'da bunun yanında dizleri karna çekik olarak gömülmüş iskeletler de bulunmuştur. Birçok mezarda tek gömü bulunmaktaydı ve mezar eşyaları da yok denecek kadar azdır.

Bazı mezarlarda kırmızı okr boya parçaları bulunmuş, bazılarınd da mezara atıldığı düşünülen balık dişleri ele geçmiştir.

Lepenski Vir ve Vlasac'da bazı evlerin içlerinde Starçevo çanak çömleği bulunmuştur. Bu nedenle Mezolitik toplulukların neolitik topluluklarla çağdaş olduğu düşünülmekte.