Arkeoloji - Ders 2

Üst Paleolitik

17.000-10.000 Magdalenian

22.000-17.000 Solutrean

35.00-20.000 Chatelperronian / Gravettian

45.000-20.000 Aurignacian

Orta Paleolitik Mousterian

Alt Paleolitik Acheulian

Çaytaşı aletler / Oldovan aletleri

Perigordian

Geleneğin

erken aşaması Chatelperronian

geç aşaması Gravettian

olarak adlandırılır.

Aslında Aurignacian ile paralel gelişen bir gelenektir denilebilir. Bu nedenle Perigordian geleneğini günümüzden 35-20 bin yılları öncesine tarihlendirebiliriz.

Pregordian da tıpkı Aurignacian gibi Würm buzulu içinde gelişmiş ve soğuk bir evreyi temsil eden gelenektir. Bu geleneği isimlendiren araştırmacı D. Peyrony'dir.

Olasılıklar

Chatelperronian bütünüyle Homo sapienslere aittir çünkü sanatsal olgular ile birlikte gerçek dilgi aletleri de içerir.
Chatelperronian Neandertal insanının geliştirdiği kendine has bir kültürdür çünkü barındırdığı kimi olgular modern teknolojiye ait ols da kimi bulgular ise kalite açısından Mousterian ögeleri kadar arkaik karakterler taşır.
Modern insanın Avrupa'daki Aurignacian endüstrisini geliştirmiş olmasının ardından, böylesi gelişkin teknolojileri dolayısıyla benimsemiş olan bazı Neandertal grupların kullanması sonucunda hybrid endüstriler gelişmiştir. Bu bağlamda Chatelperronian bir hybrid yani melez endüstridir.

Perigordian, hem Chatelperronian hem de Gravettian geleneklerini içeren kronolojik ve kültürel bir dizi olarak önerilmiştir.

Neandertallerle (Chatelperronian) ve erken modern insanlarla (Gravettian) ilişkilendirilmiştir.

Bu terim altında sınıflandırılan endüstriler, yonga aletler, sırtı küçük bıçaklar ve bazı evrelerde gelişmiş kemik aletler ise sembolik objelerle karakterize edilmiştir.

Erken Perigordian (Chatelperronian, 45bin-40bin BP)

Geleneksel olarak Neandertallerle ilişkilendirilmiştir ancak erken modern insanların etkisiyle şekillenmiş olabilir.
Sırtlı bıçaklar gibi taş aletler ve bazı kişisel süs eşyaları ile karakterizedir.

Geç Perigordian (Gravettian, 32bin-22bin BP)

Tamamen Homo Sapiens ile ilişkilidir.
Gravettian kültürel unsurlarını içerir; Venüs figürinleri, mızrak uçları ve gelişmiş avcılık teknolojileri gibi.

Terim artık kullanılmıyor!!!

Modern arkeoloji, Chatelperronian ve Gravettian geleneklerinin tek bir evrimsel kültürel yapı olmadığını kabul etmektedir.
Pregordiyan terimi, doğrudan bir kültürel soy bağı olmayan farklı endüstrileri bir araya getirdiği için günümüzde nadiren kullanılmaktadır.

Chatelperronian - Neandertal (45-40bin BP)

Gravettian - Homo Sapiens (32-22bin BP)

Chatelperronian

Avrupa'da bu aşamada ortaya çıkan süsleme objeleri değişik teorilerin ortaya çıkışına neden omultur. Çünkü kimi araştırıcılar, bu kültürün yapımcılarının Neandertal'ler olduğu yönünde ısrarlıdır. Dolayısıyla da Neandertal'lerin sofistikeleştiğini savunurlar. Öte yandan bu görüşe karşı olup da kültürün yapımcılarının Homo sapiens'ler olduğu yönünde görüş birliği yapan birçok araştırıcı da vardır.

Sanat eserlerinin yapımında fildişi kullanımı Aurignacian endüstriye göre daha fazladır. Chatelperronian endüstride işlemeli aletler oldukça yaygındır. Kültürde ayırt edici bir diğer yontmataş alet ise Chatelperron bıçaktır. Bu aletler dilgi üzerine yapılmış olup bir kenarı kavisli sırtlıdır. Bunların uç kısmlarının sivri oluşundan ötürü kimi yazarlar bu aletler için Chatelperron uç terimini de kullanılırlar.

Kültüre ait diğer yontmataş endüstri ögeleri arasında; çekirdek olarak kullanılan iri kalın yongalar ve küçük çakıllar, uzun ince dilgiler (yumuşak vurgaç ile iki kutuplu direk yongalama tekniği kullanılarak), kenar kazıyıcılar ve taş kalemler yer alırlar.

Yerleşim ve Yayılımı

Fransa ve İber Yarımadası'nın bazı bölgelerinde bulunmultur. Önemli yerleşim alanları arasında Chatelperron (Fransa), Gratte du Renne (Arcy sur-Cure) ve Roc-de-Combe bulunur.

Kimlerle ilişkilidir?

Geleneksel olarak Neandertaller tarafından üretilmiş olduğu düşünülmektedir. Ancak, modern insanlarla olası etkileşimler ve kültürel alışveriş ihtimali nedeniyle tartışmalıdır.

Alet Endüstrisi

Sırtlı bıçaklar (backed blades): Keskin kenarlı ve bir tarafı düzleştirilmiş taş aletler

Bıçakçıklar (bladelets): Küçük, ince ve taşınabilir kesici aletler.

Delici ve kazıyıcılar: Av hayvanlarını işlemek, kemik ve deri üzerinde çalışmak için kullanılan aletler.

Sembolik Davranışlar ve Kişisel Süs Eşyaları

Chatelperronian, Neandertallerin takı ve embolik objeler ürettiğine dair en güçlü kanıtlardan birini sunar. Diş, fildişi ve kemikten yapılmış boncuklar ve süs eşyaları bulunmuştur. Neandertallerin sadece pratik değil aynı zamanda sembolik ve estetik bir düşünce yapısına sahip olduklarını göstermektedir.

Gravettian/Gravettien

Chatelperronian'ın ardından gelişen Gravettian de üst Paleolitik dönem kültürü olup günümüzden önce 32-22bin yıl bin yıllarına tarihlendirilmektedir.

Adını Fransa-La Gravette yerleşim yerinden almıştır. Kültürün karakteristik aleti “noailles taş kalem” olarak bilinen dilgi üzerine yapılmış yiv açıcı alettir.

Diğer karakteristik yontmataş aletler arasında küçük boyutlu uçlu dilgilerdir ki bu silahlar iri memeli hayvanların avlanmalarında kullanılmışlardır. Bu dilgiler Gravettian Uç olarak anılırlar. Bu uçlar tek ya da iki kenar üzerinde pulcuklu düzeltiler taşırlar.

Bu uçların iç yüzlerinin distal ya da proksimal uçlarında almaşık düzeltiler de taşıyabilir. Gravette uçların küçük boyutlu olanları mikrogravet uç olarak anılırlar.

Gravettian endüstrilerde karşılaşılan bir diğer uç tipi de Font Robert uçlardır. Bunlar dip kısımlarında her iki kenardan düzeltilerle sap kısımları bulunan sivri uçlu dilgilerdir. Parçanın uç kısmı üst yüz üzerinde marjinal ya da yarı kaplayan düzeltiler taşır. Buna karşın küçük boyutlu hayvanların avlanmasında ilk kez kullanılan yeni bir teknik de ağlar sayesinde başarılmıştır.

İlk kez Gravettian aşamasında karşımıza çıkan bu ağlar ile çok daha kısa zamanda çok daha fazla sayıda küçük boyutlu hayvanlar yakalanabilmiştir. Gravettian endüstrilerin diğer standart aletleri arasında; ön kazıyıcılar, kenar kazıyıcılar ve taş delgiler gibi yontmataş öğeler de bulunabilir. Gravettian’de sanatsal açıdan en çarpıcı buluntu grubu ise yüzlerce ele geçmiş olan venüs heykelcikleridir.

Bunların yayılımı merkezi Avrupa’dan Rusya’ya kadardır. Gravettian iki farklı bölgede kendisini hissettirmektedir. Bunlardan birisi Batı Gravettian’i ki genellikle Fransa’daki mağara yerleşimlerinden bilinmektedir. İkincisi ise Doğu Gravettian’i olarak bilinir ve merkezi Avrupa ile Rusya ovalarında açık hava yerleşimleri kurmuş mamut avcılarının geleneğidir.

Gelişmiş Taş Alet Teknolojisi

Gravette Uçları: Küçük, ince ve keskin kenarlı mızrak uçları.

Sırtlı Bıçakçılar (backed bladelets): Hassas kesme işlemleri için kullanılmış taş aletler.

Kazıyıcılar ve deliciler: Deri işleme ve kemik oymacılığı için kullanılan aletler.

Gelişmiş Avcılık Stratejileri

Gravettian toplulukları, büyük memelileri (mamut, bizon, at, geyik) avlamak için gelişmiş teknikler kullanmışlardır. Toplu av tuzakları kullanılmış ve özellikle mamut avcılığı yaygındı.

Sanat ve Semblizm

Venüs Figürinleri: Kil, kemik veya fildişinden yapılmış kadın heykelcikleri. (En ünlü örneklerinden biri "Willendorf Venüsü'dür.)

Mağara Sanatı: Boyamalar ve kazıma teknikleriyle yapılmış figüratif sanat eserleri.

Süs Eşyaları: Fildişi, deniz kabukları ve kemikten yapılmış boncuklarve kolyeler.

Yerleşim Alanları

Gravettian toplulukları hem mağaralarda hem de açık hava yerleşimlerinde yaşamıştır. Bazı bölgelerde kemiklerden inşa edilmiş mamut evleri bulunmuştur. (Örneğin, Ukrayna'daki Mezhirich bölgesi).

Giyim ve Teknolojik Yenilikler

İğneler ve dikiş tekniklerinin gelişimiyle birlikte deriden yapılmış giysiler kullanışmış olabilir. Avcılıkla gelişmiş silahlar ve taşınabilir sanat eserleri dikkat çekicidir.

Solutrean

Bu kültür özellikle batı Avrupa'da üst Paleolitik dönemde Würm buzulunun en şiddetli olduğu sırada gelişmiş bir aşamadır. Adını Fransa Macon bölgesinde Solutre yerleşiminden almıştır. Kültür günümüzden önce 22/20 - 17%15bin yıllarına tarihlendirilebilir.

Solutrean’in en tipik yontmataş alet tipleri, her iki yüzeyden kaplayan düzeltilerle işlenmiş ok ve mızrak uçlarıdır. Bu uçlar uzun dilgiler (maksimum 10 cm. civarında) üzerine yapıldıklarından ötürü boyut olarak da biraz iricedir.
Özellikle mızrak uçları defne ve söğüt yaprağı biçimli tipolojiler gösterirler. Buna karşın ok ucu olarak kullanılan iki yüzeyli aletler çok daha küçük boyutlu olup, bunların bazılarında omuz biçimli saplar da bulunur. Solutrean’in erken aşamalarında çevreleri asimetrik uçlar görülür. Kültürün ilerleyen aşamalarında uçların tipolojileri simetrikleşir.
Ön kazıyıcılar, kenar kazıyıcılar, bıçaklar, taş kalemler, taş delgiler, dişlemeli ve çentikli aletler ise diğer standart yontmataş aletler arasında yer alır.

Tüm bu endüstriye, heykelcikler, süslenme objeleri, boynuz ve kemikten aletler de eşlik ederler. Solutrean aşamasında batı Avrupa’da özellikle mağara yerleşimlerinde çok muhteşem renkli duvar resimleriyle karşılaşılır. Bu resimlerin ana öğeleri hayvanlar ve avcılık ile ilintilidir. Bunun dışında teknik açıdan gravür ve alçak ve/veya yüksek kabartma tekniğinde duvar figürleri ile de karşılaşılır. Bu eserler Avrupa’nın ve belki de dünyanın en muhteşem sanat ürünlerini teşkil ederler.

Solutrean’in yayılım alanı sadece Fransa ve İspanya ile sınırlı olmayıp, kısmen orta Avrupa ve Almanya’ya kadar uzanan örnekleriyle karşılaşılmıştır. Ancak bu kültür, Avrupa dışında hiçbir yerde görülmemiştir.

Buna karşın, “Solutrean Teorisi” olarak isimlendirilen ve son zamanlarda kimi batılı (avrupalı) yazarlarca desteklenen görüşler de yok değildir. Bu teoriye göre Avrupa’daki Solutrean avcılar, Atlantik Okyanusu’nu kuzeydeki küçük adaların kullanılmasıyla Amerika’ya teknelerle geçmişlerdir. Ancak bu noktada önemli bir sorun ortaya çıkmaktadır:

Amerika’da görülen Folsom ve Clovis kültürlerine ait iki yüzeyli uçlar M.Ö. 8-7 bin yıllarına aittirler. Buna karşın Solutrean’ın Avrupa’daki varlığı G.Ö. 15 binde sona ermiştir.

Magdalenian

Bu kültür Avrupa’nın son üst Paleolitik evresidir. Günümüzden önce 17/15-10 bin yıllarına tarihlendirilir. Adını Fransa-Dordogne’daki La Madeleine kaya sığınağından almıştır.

Kimi yazarlarca “ren çağı” olarak da adlandırılır. Gerçekten de bu kültür avcılarının özelleştiği av hayvanı genel olarak ren geyikleri, kısmen de dönemin sonlarına doğru kızıl geyikler ve atlar olmuştur. Bu kültür, aynı zamanda Würm buzulunun bitim aşamasına da denk gelir ancak bu buzulun en şiddetli zamanlarını da barındırır. Kültürün yayılım alanı Atlantik’den Polonya’ya kadar geniş bir alanı kapsar.

Magdalenian düzenli dilgi üretim tekniklerinin standartlaştığı bir aşamayı da temsil eder. Tipolojik açıdan Magdalenian 6 farklı kronolojik alt evreye ayrılır. Son iki evre optimum düzey iklimsel gelişimler içinde değerlendirilebilir ve Avrupa kronolojisi için Mezolitik Çağ’a geçiş aşamalarını temsil eder:

Tabanı neşter (keskin ve yassı) biçiminde tek geniş bir kenar gösteren mızrak uçlarını barındırır ve bu endüstride kazağılar yoğun olarak ele geçer. Bu evreye Badegoulian kültür aşaması ismi de verilir.
Sırtlı dilgicikler ile dibi neşter şeklinde mızrak uçları yer alır.
Üçgen biçimli mikrolitler ve taş delgilerin yoğun olarak ele geçtiği bir aşamayı temsil
eder. Dolayısıyla bu aşama içerisinde mikrolitler gelişim göstererek (aslında Aurignacian ile mikrolitik aletler görülmeye başlar ancak standartlaşmamıştır) standartlaşmaya başlamıştır.
Geyik boynuzlarından masif zıpkınlar ve süs eşyaları en genel buluntular arasındadır.
Tek sıralı dişler taşıyan zıpkınlar ile karakterizedir.
Bu aşama iki kısma ayrılır; ilkinde papağan gagası biçimli taş kalemler ele geçerken
ikincisinde iki taraflı dişler taşıyan zıpkınlar, tırnak biçimli ön kazıyıcılar ve taş delgiler yer alırlar.

Avrupa’da tarihöncesi devirlere ait sanatın en yüksek noktasına ulaştığı zaman da Magdalenian kültür içerisinde kendini hissettirir.
Bu sanat eserlerinin sergilendiği en güzel örnekler, Fransa’da Lascaux Mağarası ve İspanya’da Altamira Mağarası’dır.
Buzullar kuzeye doğru çekilmeye başladığında Magdalenian’in kuzeye doğru yayıldığı ve kuzeye olan bu göçün ren geyiği sürülerini izlemek amacını güttüğü anlaşılmaktadır.
Bu devirdeki avcıların kullandıkları mağara ve kaya sığınaklarına ilaveten çadırlı konaklar ve kulübeler inşa etmeye başladıkları da bilinmektedir.
Yaşam biçimi: Avcı ve toplayıcı, balıkçı, göçebe
ÜP süresince Homo sapiens insanı yaşam alanını genişletiyor.
Eski Dünya'da soğuk bölgelere yerleşmeye başlıyorlar. Avrupa'nın kuzeyinde 61. paralele kadar, Danimarka ve İsveç'e kadar çıkıyor ve yerleşiyorlar.
Bu bölgelerde jeolojik olarak mağara oluşumları yok
İnsanların başlarını sokacak sıcak yerlere gereksinimleri var, barınaklara ihtiyaç...

Doğal mağara ve kaya sığınakları dışında, açık hava kampları

Büyük, merkezi kamp (Ör: 50 kişilik)
2-3 ailelik ufak kamp yerleri
Avcılık ve balıkçılık amaçlı

Kısa süreli duraklama/konaklama kamp yerleri (1günlük, uzak mesafe takas ilişkileri sırasında konaklanan)
Çeşitli faaliyet kampları örn. çakmak taşı, ağaç toplama kampları

Saptanabilen en eski barınaklar, çadır türleri Çadırların iskeletleri ağaçlardan ve avlanan hayvanların kemikleri, mamutların dişlerinden oluşur.

Doğu Avrupa'da mamut kemiklerinden yapılmış çok gösterişli kamplar var. Burada, ağacın az olmasından dolayı kemik tercih edilmiş.

Genelde büyük, uzun (34m'ye kadar olanı var), birçok kişiyi barındıracak evler. Kostlenki, Gagarino, Mal'ta ve Buret bu tür barınaklara rastlanan yerlerin bazılarıdır.